Σ.Φ.Ρ. - Εκδήλωση στη Χ.Ε.Ν. Κομοτηνής

Εισήγηση : Δώρα Κάσσα Παπαδοπούλου

Αγαπητές φίλες,

Πριν αρχίσω την ομιλία μου, πρέπει να σας ομολογήσω δύο πράγματα :

- Το πρώτο είναι ότι κάθε φορά με τιμά η εμπιστοσύνη που δείχνετε στο πρόσωπό μου, όταν μου απευθύνετε πρόταση, για να προσεγγίσω ένα θέμα.

- Το δεύτερο είναι ότι φέτος μου αναθέσατε να προσεγγίσω ένα πολύ μεγάλο θέμα, τα Χριστούγεννα, τη γενέθλια γιορτή της ίδιας της θρησκείας μας, χωρίς να διαθέτω την απαιτούμενη θεολογική υποδομή.

Ωστόσο, είμαι φιλόλογος και ο ρόλος μου είναι να μελετώ και να ερμηνεύω κείμενα. Σκέφτηκα, λοιπόν, να στηρίξω τη σημερινή ομιλία μου σε κείμενα εκκλησιαστικά, που δείχνουν ένα στέρεο και φωτεινό μονοπάτι, για να προσεγγίσει κανείς το μέγα θαύμα της ενανθρώπισης του Θεού και το πανανθρώπινο μήνυμά του.

Συγκεκριμένα, επέλεξα

• ένα πεζό κείμενο, απόσπασμα από το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, που περιγράφει τη γέννηση του Χριστού,

• ένα Στιχηρόν ιδιόμελον, σύντομο άσμα που ψάλλεται κατά τον Εσπερινό των Χριστουγέννων και

• το ΙΓ’ Κεφάλαιο από την Α’ προς Κορινθίους επιστολή του Απόστολου Παύλου, που για μένα είναι ένα από τα πιο συγκλονιστικά κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Τέλος, επειδή οι εικόνες των Αγιογράφων αλλά και των κοσμικών ζωγράφων συμπληρώνουν και φωτίζουν τα εκκλησιαστικά κείμενα, επέλεξα χαρακτηριστικές παραστάσεις με θέμα τη γέννηση του Κυρίου, Ορθόδοξου και Δυτικού τύπου. Οι εικόνες αυτές με τη δύναμη της τέχνης γεννούν στις ψυχές των ανθρώπων την έκσταση και το δέος, που είναι θεμελιώδη γνωρίσματα της πίστης.

Στο απόσπασμα αυτό ο Ευαγγελιστής Λουκάς, - γιατρός, ζωγράφος, επιστήθιος φίλος του Απόστολου Παύλου και συγγραφέας του ομώνυμου Ευαγγελίου και των Πράξεων των Αποστόλων, - αφηγείται την απρόσμενη άφιξη ενός αγγέλου σε βοσκούς της Βηθλεέμ, που έμεναν έξω στους αγρούς (ποιμένες αγραυλούντες) και φύλαγαν σκοπιές τη νύχτα για το κοπάδι τους.

Ο Άγγελος του Κυρίου αναγγέλλει (ευαγγελίζεται) στους κατάπληκτους βοσκούς το χαρμόσυνο μήνυμα της γέννησης του Χριστού, τονίζοντας ότι η απόδειξη για τη γέννηση του Σωτήρος είναι ένα βρέφος «εσπαργανωμένον κείμενον εν φάτνη».

Ταυτόχρονα πλήθος αγγέλων δοξολογεί τον Ύψιστον και προοιωνίζει : δόξα για το Θεό, ειρήνη πάνω στη Γη και ευτυχία για όλους τους ανθρώπους.

Τα κύρια σημεία της ευαγγελικής περικοπής πιστεύω ότι είναι τρία :

1. Οι βοσκοί, δηλαδή οι απλοί άνθρωποι. Αυτούς επέλεξε ο Θεός για να μάθουν πρώτοι το γεγονός της γέννησης του Υιού Του. Αυτούς επέλεξε για να το διαπιστώσουν πρώτοι..... «και ήλθον σπεύσαντες και ανεύρον την τε Μαριάμ και τον Ιωσήφ και το βρέφος κείμενον εν φάτνη».

2. Η συναδέλφωση του γήινου με το ουράνιο – υπερφυσικό στοιχείο. Πράγματι, οι ταπεινοί άνθρωποι συναδελφώνονται με τον κόσμο του Ουρανού, με τον Άγγελο Κυρίου και το πλήθος στρατιάς ουρανίου, αφού όλη η πλάση, φυσική και υπερφυσική, συμμετέχει στο μοναδικό γεγονός της γέννησης του Χριστού.

3. Το τρίτο σημείο είναι το μεγάλο και ελπιδιφόρο μήνυμα που μεταλαμπαδεύει η γέννηση του Χριστού : Δόξα στο Θεό, ειρήνη στη Γη, ευτυχία για όλους τους ανθρώπους.

Το μήνυμα αυτό, κατά μία τραγική ειρωνεία, δεν βρήκε ακόμη πολλούς παραλήπτες, παρά τα εκατομμύρια των ανθρώπων που δηλώνουν στις ταυτότητές τους Χριστιανοί. Παραμένει ακόμη ζητούμενο, αφού οι δυνάμεις της βίας σπέρνουν αδιάκοπα πολέμους, γενοκτονίες, έξυπνες βόμβες. Άλλωστε, από τις ίδιες δυνάμεις της βίας και της αυθαιρεσίας – κατά τον Ευαγγελιστή Ματθαίο – δεν ξέφυγε ούτε ο νεογέννητος Χριστός. Η φυγή στην Αίγυπτο μαζί με τη Μητέρα και τον κηδεμόνα Ιωσήφ έγινε για να γλιτώσει το θείο βρέφος από τη σφαγή των νηπίων που επέβαλε ο Ηρώδης.

Η φυγή στην Αίγυπτο μπορεί να θεωρηθεί το αιώνιο σύμβολο της προσφυγιάς, του κατατρεγμού αθώων και ειρηνικών ανθρώπων. Τα λόγια του Αγγέλου προς τον Ιωσήφ «εγερθείς παράλαβε το παιδίον και την μητέρα και φεύγε» είναι λόγια τραγικής ανησυχίας, που, όταν δεν τα παραγγέλλει ένας Άγγελος, τα υπαγορεύει σίγουρα το ένστικτο της ζωής και της αυτοσυντήρησης στους μετανάστες και στους πρόσφυγες. Κι αυτοί χιλιάδες φορές μέσα στους αιώνες βρέθηκαν στην ίδια θέση με τον Ιωσήφ, κυνηγημένοι απ’ την πολιτική αυθαιρεσία, τη θρησκευτική μισαλλοδοξία, τον πόλεμο ή την ανέχεια και την αναξιοπρέπεια.

Γι’ αυτό κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος αν θέλει να φέρεται με ανθρωπιά, αν θέλει να σκέπτεται και να δρα με τρόπο χριστιανικό και συγχρόνως επαναστατικό, οφείλει καθημερινά να εφαρμόζει στη ζωή του το μήνυμα της γέννησης του Χριστού :

Να δοξάζει το Θεό αλλά και να αγωνίζεται ατομικά και συλλογικά για την ειρήνη στη Γη και την ευτυχία των συνανθρώπων του.

Και ο αγώνας αυτός για να δικαιωθεί, προϋποθέτει σεβασμό στα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα - ατομικά, πολιτικά, κοινωνικά -, σεβασμό στις θεμελιώδεις δημοκρατικές αξίες, της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ισονομίας, της αποδοχής της διαφορετικότητας του άλλου, ανεξάρτητα από το φύλλο ή τη φυλή του, την εθνικότητα  ή τη θρησκεία του, την κοινωνική προέλευσή του ή την οικονομική του κατάσταση.

Τα στιχηρά ιδιόμελα είναι σύντομα άσματα της εκκλησιαστικής υμνολογίας. Έχουν αποκλειστικά δική τους μελωδία και γι’ αυτό ονομάζονται ιδιόμελα. Ως ποιητικά κείμενα διακρίνονται για το λυρισμό και τη συναισθηματική τους έξαρση, την κατάπληξη, τη συγκίνηση, και βέβαια την ευλάβεια και τη βαθιά πίστη.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι η θεία λειτουργία είναι σύνθεση επικών και λυρικών στοιχείων, όπως ακριβώς και η αρχαία τραγωδία. Έχει, δηλαδή, αφηγηματικά και ποιητικά μέρη. Τα πρώτα είναι τα Ευαγγέλια και οι περικοπές από τις Πράξεις των Αποστόλων, που αφηγούνται γεγονότα απ’ τη ζωή του Ιησού και των Αποστόλων. Τα δεύτερα είναι τα τροπάρια, τα άσματα, οι ύμνοι, οι δοξολογίες. Αποτελούν υψηλή ποίηση, που επενδύεται με θείες μελωδίες, ενώ με το λυρικό περιεχόμενό τους εκφράζουν ευχαριστίες προς τον Πανάγαθο Θεό, ευγνωμοσύνη για την αγάπη του και παρακλήσεις για τη λύτρωση από την αμαρτία.

Στο συγκεκριμένο στιχηρό ιδιόμελο ο υμνωδός εκφράζει την κατάπληξή του για την ενανθρώπιση του Χριστού και την ευγνωμοσύνη του. Γεμάτος δέος και συγκίνηση παρουσιάζει όλη την κτίση και την ανθρωπότητα να δίνουν ευχαριστήριες αντιπροσφορές στο νεογέννητο Χριστό. Έτσι οι Άγγελοι, τα υπερκόσμια όντα, προσφέρουν τον ύμνο τους, δοξολογώντας το Χριστό. Οι ουρανοί δίνουν το λαμπερό τους αστέρι, που έδειξε τον τόπο της γέννησης. Οι τρεις Μάγοι της Ανατολής προσκυνούν το Θείο Βρέφος και του προσφέρουν τα δώρα τους, χρυσάφι, λιβάνι, σμύρνα. Οι βοσκοί εκφράζουν το θαυμασμό και την έκπληξή τους. Η Γη και η Έρημος προσφέρουν ταπεινά το σπήλαιο και τη φάτνη αντίστοιχα. Αλλά και το ανθρώπινο γένος δεν έμεινε αμέτοχο σ’ αυτήν την καθολική ευχαριστήρια προσφορά προς το Θεό. Πρόσφερε την αγνότητα και την καθαρότητα της ψυχής στο πρόσωπο της Παρθένου Μαρίας, που ενσάρκωσε το Θείο Θέλημα και αποκατέστησε τις σχέσεις ανάμεσα στο Θεό και τους ανθρώπους.

Σκόπιμο είναι να επικεντρώσουμε τον προβληματισμό μας σε δύο προσφορές, των Μάγων και του ανθρώπινου γένους.

Αν οι ποιμένες αντιπροσωπεύουν – συμβολίζουν θα  λέγαμε – τους απλούς, ανοιχτόκαρδους, καλοκάγαθους αλλά και αμόρφωτους ανθρώπους, που ενστερνίζονται αμέσως το καλό άγγελμα της γέννησης του Σωτήρα και εκφράζουν αυθόρμητα το θαυμασμό τους, οι Μάγοι δεν ανήκουν στην κατηγορία των απλών ανθρώπων. Δεν ανήκουν καν στον περιούσιο λαό του Ισραήλ. Προέρχονται από την Ανατολή. Είναι εθνικοί – ειδωλολάτρες ίσως και άθεοι. Σίγουρα, όμως, είναι άνθρωποι του πνεύματος, οι επιστήμονες της εποχής. Ωστόσο, η γνώση τους δεν στέκει εμπόδιο στην προσκύνηση του σαρκωθέντος Λόγου. Συμβολίζουν τους ανά τους αιώνες αναζητητές της αλήθειας. Τους επιστήμονες εκείνους, που, ακολουθώντας το αστέρι της εσωτερικής τους συνείδησης και ευθύνης, φτάνουν με ταπείνωση στην απλότητα της φάτνης, για να καταθέσουν τα δώρα του πνευματικού τους μόχθου στην υπηρεσία της σωτηρίας του κόσμου.

          
Δυστυχώς, παραμένει ακόμη μεγάλο ερώτημα για την εποχή μας, αν οι σύγχρονοι επιστήμονες και τεχνοκράτες έχουν μέσα τους το αστέρι της ευθύνης, επιστημονικής και ηθικής, και αν καταθέτουν τα επιτεύγματά τους στην υπηρεσία του καθολικού συμφέροντος. Και καθολικό είναι το συμφέρον για την ειρήνη, την ελευθερία, την υγεία, τη μόρφωση όλων των ανθρώπων, δηλαδή το «επί γης ειρήνη και εν ανθρώποις ευδοκία». Μακάρι, οι σύγχρονοι επιστήμονες, οι Μάγοι της εποχής μας, να μη χειραγωγούνται από τα πανίσχυρα βιομηχανικά και εμπορικά λόμπι. Μακάρι, η πολιτική να μη μετατρέπεται σε διαμεσολαβητή αυτών των οικονομικών συμφερόντων, για να επιτυγχάνεται η κοινωνική συναίνεση, η σιωπή και εντέλει η εξυπηρέτηση των επιχειρηματικών συμφερόντων. Γιατί, σήμερα, η επιχειρηματική επικυριαρχία επί της επιστήμης είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον πλανήτη και τη δημόσια υγεία.

          
Η άλλη ευχαριστήρια προσφορά προς το Θεό, στην οποία πρέπει να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας, είναι η προσφορά των ανθρώπων. Η ανθρωπότητα πρόσφερε στο Θεό την Παρθένο Μαρία, δηλαδή έναν άνθρωπο αγνό και καθαρό για να κυοφορήσει και να γεννήσει το Λόγο του Θεού. Είναι ολοφάνερος κι εδώ ο συμβολισμός : Προϋπόθεση για να δεχθεί κάθε άνθρωπος το Θεό είναι η αγνότητα της ψυχής του.

Στο μεγάλο υπαρξιακό ερώτημα, πώς εξαγνίζεται η ψυχή του ανθρώπου, για να δεχθεί το σπόρο κάθε μεγάλης ανθρωπιστικής ιδέας, η απάντηση δίνεται στο ΙΓ’ Κεφάλαιο της Α’ Προς Κορινθίους Επιστολής του Απόστολου Παύλου και είναι η εξής :

- Αν μιλώ με τις γλώσσες των ανθρώπων και των αγγέλων, αλλά δεν έχω αγάπη, έχω γίνει χάλκινο αντικείμενο που ηχεί ή κύμβαλο που θορυβεί (άνθρωπος κενός περιεχομένου).

- Και αν ακόμη έχω τη δυνατότητα να προφητεύω και αν κατέχω όλα τα μυστήρια και όλη τη γνώση του κόσμου, και αν διαθέτω τέτοια πίστη, ώστε να μετακινώ τα όρη, αλλά δεν έχω μέσα μου αγάπη, δεν είμαι τίποτε.

- Ακόμη κι αν μοιράσω όλα τα υπάρχοντά μου, κι αν παραδώσω το σώμα μου στη φωτιά, για να καεί, αλλά δεν έχω μέσα μου αγάπη, καθόλου δεν ωφελούμαι.

- Η αγάπη ανέχεται και υπομένει τα λάθη και τις αδυναμίες.

- Η αγάπη πράττει το καλό.

- Η αγάπη δε φθονεί.

- Δεν αυθαδιάζει.

- Δε φέρεται αλαζονικά.

- Δεν υβρίζει

- Δεν επιζητεί το συμφέρον.

- Δεν οδηγείται στα άκρα.

- Δε σκέπτεται το κακό.

- Δε χαίρεται με την αδικία.

- Χαίρεται, όμως, με την αλήθεια.

- Πάντα λειτουργεί προστατευτικά.

- Πάντα δείχνει εμπιστοσύνη.

- Πάντοτε ελπίζει.

- Πάντοτε κάνει υπομονή.

- Η αγάπη ουδέποτε χάνει τη δύναμη και το κύρος της, ακόμη κι αν καταργηθούν οι προφητείες, ακόμη κι αν οι γλώσσες σιγήσουν, ακόμη κι αν η επιστημονική γνώση καταργηθεί.....

- Τώρα, (τη στιγμή δηλαδή που ωριμάζουμε πνευματικά) μένει η πίστη, μένει η ελπίδα, μένει η αγάπη. Αυτά τα τρία. Κι απ’ αυτά το πιο ισχυρό είναι η αγάπη.

Η αγάπη, επομένως, είναι το κλειδί που εξαγνίζει την ψυχή, αλλά και ανοίγει το πνεύμα του ανθρώπου, για να δεχτεί το λόγο του Θεού. Και ο λόγος του Θεού πάλι με την αγάπη ταυτίζεται (αγαπάτε αλλήλους).

Στην εποχή μας, που με χίλιους τρόπους πειθούς και εξαναγκασμού συνωμοτούν οι φορείς εξουσίας για να μας μετατρέψουν σε άτομα μοναχικά και μη σκεπτόμενα, σε καταναλωτές αγαθών και ιδεών, αγοραίους και εξαγοράσιμους, πάλι το δρόμο της αντίστασης στην πνευματική ισοπέδωση και στον υλικό ευδαιμονισμό μας τον δείχνει ο λόγος του Θεού. Είναι καιρός, λοιπόν, να ξαναβρούμε τους τρόπυς για να αγαπήσουμε και να συναντήσουμε τους συνανθρώπους μας, όπου γης. Και οι τρόποι αυτοί είναι γνωστοί και προαιώνιοι :

- Ο σεβασμός στον άνθρωπο και το περιβάλλον

- Η ευγένεια

- Η ανθρωπιά

- Η αλληλεγγύη

- Ο εθελοντισμός

- Η αμοιβαία εμπιστοσύνη

- Η αποδοχή της διαφορετικότητας

- Η ειρηνική συνύπαρξη

- Η κοινωνική δικαιοσύνη

- Η ελευθερία.

Αγαπητές φίλες,

Στο δεύτερο μέρος της εισήγησής μου θα σας παρουσιάσω την εικονογραφία της γέννησης του Χριστού.

- Μέσα στο χώρο της Εκκλησίας είναι γεγονός ότι ο Χριστιανός βιώνει το μυστήριο της Ενσάρκωσης του Χριστού και με την ψυχή και με τις αισθήσεις του. Έτσι, ακούει από το Ευαγγέλιο για το γεγονός της γέννησης, μεταρσιώνεται η ψυχή του με την ηδυμελή υμνογραφία των Χριστουγέννων αλλά και βλέπει με τα μάτια του τη θεολογία της σάρκωσης αποτυπωμένη σε ψηφιδωτά, τοιχογραφίες ή φορητές εικόνες.

- Παραστάσεις με θέμα τη γέννηση απαντούν ακόμη από την Παλαιοχριστιανική εποχή, αλλά η εικόνα με ολοκληρωμένο τον εικονογραφικό της τύπο εμφανίζεται μετά την εικονομαχία, κατά τον 10ο και 11ο αιώνα, στην ακμή της μεσοβυζαντινής περιόδου.

- Ο εικονογραφικός τύπος διαμορφώθηκε έτσι ώστε να συνοψίζει τη θεολογία της Γέννησης αλλά με άρτια αισθητική μορφή.

- Τα ψηφιδωτά  του καθολικού της Μονής του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα (αρχές 11ου αι.)

- Τα ψηφιδωτά  του καθολικού της Μονής Δαφνίου (τέλος 11ου αι.)

- Το ψηφιδωτό στη Μονή της Χώρας (Καχριέ Τζαμί) στην Κωνσταντινούπολη (14ος αι.)

- Αλλά και η τοιχογραφία από την Περίβλεπτο του Μυστρά (14ος αι.)

μας δίνουν την αυθεντική εικονογραφική σύνθεση της γέννησης του Χριστού.

- Η παράσταση έχει οργανωθεί αντιρρεαλιστικά και συμβολικά, συνθέτοντας στοιχεία από την ιστορική πραγματικότητα με πνευματικά και διαχρονικά στοιχεία.

Το βουνό, το σπήλαιο, η φάτνη, τα ζώα, οι βοσκοί συνυπάρχουν με το χρυσό κάμπο, που είναι ο πνευματικός χώρος του ουρανού, και τους Αγγέλους. Έτσι, η εικόνα αμέσως παρουσιάζεται ως σύνθεση του γήινου και του ουράνιου, του ανθρώπινου και του θείου στοιχείου.

          
Η ορθόδοξη ζωγραφική ούτε ανθρωποποιεί την παράσταση ούτε πάλι την απογυμνώνει από την ιστορικότητά της και τη θεολογική της διάσταση. Όλες οι μορφές έχουν ειδικό νόημα και συμβολισμό :

- Η Γέννηση τοποθετείται μέσα σε σπήλαιο, που βρίσκεται στο

κέντρο της εικόνας. Το στοιχείο αυτό δεν προέρχεται από τα Ευαγγέλια αλλά από το απόκρυφο Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου. Το υιοθετεί στη συνέχεια  ο ορθόδοξος στοχασμός με τον Ιουστίνο και το καθιερώνει η υμνογραφία με το Ρωμανό το Μελωδό «...και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει». Το σκοτεινόχρωμο σπήλαιο συνδέεται με τον Άδη που θα φωτίσει ο Χριστός με την Ανάστασή Του. Συμβολίζει, όμως, και τη σκοτενιά του προχριστιανικού Κόσμου.
- Στην κτιστή ισοδομικά φάτνη ο αρτιγέννητος Χριστός εικονίζεται σπαργανωμένος. Η εικονογραφία εδώ ακολουθεί πιστά την Ευαγγελική διήγηση. Το φασκιωμένο βρέφος παραπέμπει σε μορφές νεκρών, δίνοντας μια νύξη για το σάβανο και την ταφή του Κυρίου.

- Η Παναγία Μητέρα εικονίζεται πάνω σε στρώμα να είναι μισοξαπλωμένη ή να κάθεται ή να είναι γονατιστή. Βρίσκεται σε άμεση σχέση με το τέκνο της αλλά ταυτόχρονα διατηρεί και κάποια απόσταση, που υπαγορεύεται από τη γνώση της Θεότητάς Του.

Ο εικονογραφικός τύπος της ανακεκλιμένης (μισοξαπλωμένης) μετά τον τοκετό Παναγίας επικράτησε τα τελευταία βυζαντινά χρόνια και τονίζει το ανθρώπινο στοιχείο της. Συναντιέται

- σε ψηφιδωτό της Μονής Δαφνίου του 11ου αι.

- σε ψηφιδωτό στη Μονή της Χώρας (Καχριέ Τζαμί) στην Κωνσταντινούπολη του14ου αι.

- στην Περίβλεπτο του Μυστρά σε Νωπογραφία – τοιχογραφία του 14ου αι.

Στο πρόσωπο της Παναγίας αποτυπώνεται η τρυφερότητα αλλά και η ανησυχία, γιατί διακατέχεται και από ένα αρνητικό προαίσθημα για το μέλλον του παιδιού της.

- Μέσα  στο σπήλαιο δεν υπάρχει άλλο πρόσωπο εκτός από την Μητέρα και το βρέφος. Μόνο δύο ζώα, το βόδι και ο όνος αποτελούν ζωγραφική υπόμνηση των λόγων του Ησαΐα με τα οποία προφήτευσε τη γέννηση και ταυτόχρονα καυτηρίασε τον Ισραηλιτικό λαό για την άγνοια του γεγονότος «έγνω βους τον κτησάμενον και όνος την φάτνην του Κυρίου αυτού. Ισραήλ δε με ουκ έγνω και ο λαός με ου συνήκε».

- Ο Ιωσήφ κάθεται έξω από το σπήλαιο και κάπως απόμακρα. Μ’ αυτόν τον τρόπο διατρανώνει η βυζαντινή ζωγραφική τη θεμελιώδη πίστη της Εκκλησίας για την «απείρανδρο» γέννηση στον Ιησού. Η ζωγραφική της Αναγέννησης, που ήταν κοσμική και δεν ενδιαφερόταν και τόσο πολύ για την θεολογική έκφραση της εικόνας, τοποθέτησε τον Ιωσήφ γονατιστό σε συμμετρική θέση με την Παναγία, εξισώνοντάς τον ζωγραφικά με τη Θετόκο. Από δυτική επίδραση και κυρίως στις βενετοκρατούμενες περιοχές έχουμε στα μεταβυζαντινά χρόνια ανάλογη απεικόνηση του Ιωσήφ και σε ορθόδοξες εικόνες.

Στην ορθόδοξη τέχνη ο Ιωσήφ κάθεται συλλογισμένος. Θυμίζει, μάλιστα, αρχαία αγάλματα σκεπτόμενων μορφών. Η στάση αυτή υποσημαίνει τις αμφιβολίες που φαίνεται ακόμη να έχει. Η συλλογισμένη και συνεσταλμένη στάση του δείχνει άνθρωπο που βρέθηκε σε γεγονότα ανώτερα των δυνάμεών του. Σε μερικές εικόνες μπροστά στον Ιωσήφ στέκεται ένας τσοπάνος, συνήθως γέρος και κακόμορφος, και συνομιλεί μαζί του. Σύμφωνα με τα Απόκρυφα Ευαγγέλια είναι ο διάβολος μεταμορφωμένος σε τσοπάνη, που «πειράζει» τον Ιωσήφ. Του δείχνει τη ροζιασμένη μαγκούρα του και του λέει ειρωνικά πως, αν αυτό το ξεραμένο ξύλο βλαστήσει με φύλλα και κλαδιά, τότε μπορεί και μια Παρθένα να γεννήσει. Σε κάποιες εικόνες ως επιβεβαίωση της Παρθενίας της Θεοτόκου η ποιμενική ράβδος ζωγραφίζεται με βλαστούς και φύλλα.
- Οι ποιμένες δέχονται με κατάπληξη και χαρά το μήνυμα του ερχομού του Μεσσία. Αντιπροσωπεύουν την αγαθή μερίδα των Ισραηλιτών, που άκουσαν το καλό άγγελμα της σωτηρίας και το ενστερνίσθηκαν αμέσως.

- Οι Μάγοι είναι οι σοφοί της Ανατολής, οι διαβασμένοι Εθνικοί - Ειδωλολάτρες που, όμως, η γνώση τους δεν τους εμποδίζει να προσκυνήσουν το νεογέννητο Χριστό. Παριστάνονται με λαμπρές, παράξενες στολές, άλλοτε πεζοί, άλλοτε έφιπποι σε δύο ή τρεις διαδοχικές σκηνές.

- Οι Άγγελοι παριστάνονται ολόσωμοι, ευγενικοί και μεγαλόπρεποι, ντυμένοι με τα αρχαία ενδύματά τους, ιμάτιο και χιτώνα. Δε ζωγραφίζονται μέσα στη σπηλιά αλλά στέκουν απ’ έξω, ώστε να προβάλλεται ανεμπόδιστα το κεντρικό θέμα : το θείο βρέφος και η Παναγία Μητέρα του.

          
Η όλη σύνθεση κλείνει με ένα ακόμη επεισόδιο που προέρχεται από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια : το πρώτο λουτρό του βρέφους. Στο Πρωτοευαγγέλιο του Ιακώβου περιγράφονται διάφορες φροντίδες που έγιναν για τον τοκετό της Μαρίας, καθώς και η μαία και η βοηθός της που συνέδραμαν την Παναγία και έλουσαν το αρτιγέννητο.

          
Εικονογραφικά η σκηνή κατάγεται από αρχαία παράσταση λουτρού του Διονύσου. Η Χριστιανική Τέχνη ήδη από τους πρώτους αιώνες προσέλαβε το θέμα και το διατήρησε σε όλες τις βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικόνες της Γέννησης. Εξαίρεση σημειώνεται το 18ο αιώνα στο Άγιο Όρος. Τότε η σκηνή θεωρήθηκε μειωτική της θεότητας και κατά συνέπεια απόβλητη. Τη θεωρία αυτή ανέπτυξε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Γι’ αυτό και μερικοί μοναχοί, υπακούοντας στην εντολή του, κάλυψαν την παράσταση του λουτρού με βουνά σε αρκετές τοιχογραφίες του Άγιου Όρους.

Ωστόσο, η σκηνή με το πρώτο λουτρό του βρέφους επικράτησε. Στην ορθόδοξη αίσθηση του λαού της εκκλησίας δεν προξένησε κανένα σκανδαλισμό.

Τέλος, το τοπίο είναι λιτό. Στο ψηφιδωτό του Δαφνίου γίνεται ειδυλλιακό με μαλακές γωνίες και γραμμές, με φυσικά χρώματα που απηχούν το Αττικό τοπίο. Αντίθετα, στην Περίβλεπτο του Μυστρά το κεντρικό βουνό υψώνεται με κοφτερά επίπεδα και αιχμηρές απολήξεις, που καταγράφουν την αγωνία των τελευταίων γενεών της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τέλος, το τοπίο της Γέννησης είναι πάντα φωτεινό και ποτέ δεν παριστάνεται χιονισμένο, όπως το φαντάστηκε η αντίληψη των Βορειοευρωπαίων.

- Η τέχνη που αναπτύχθηκε έξω από το χώρο της Ορθοδοξίας, στη δυτική και βόρεια Ευρώπη, ενώ αρχικά υιοθέτησε τον ίδιο εικονογραφικό τύπο για τη γέννηση του Χριστού ήδη από τον 13ο αιώνα σημειώνει αλλαγές

- Το σπήλαιο αρχίζει να διαμορφώνεται σε στάβλο.

- Το τοπίο γίνεται ακόμη πιο ειδυλλιακό, αγροτικό ή μεσαιωνικό με πύργους, υπόστεγα, τοξοστοιχίες.

- Η Παναγία είναι μια όμορφη, νεαρή αρχοντοπούλα.

- Ο Ιησούς είναι ένα χαριτωμένο, παχουλό μωρό, γυμνό - παρά τη σαφή μνεία του Ευαγγελιστή Λουκά - που παίζει μακάρια με τα χεράκια του.

- Ο Ιωσήφ παίρνει θέση ισάξια προς την Παναγία, καθώς και οι δύο γονατίζουν δεξιά και αριστερά από το βρέφος.

- Συχνά από την όλη σύνθεση της Γέννησης ο ζωγράφος απομονώνει ένα επεισόδιο, Την Προσκύνηση των Ποιμένων, λογουχάρη, ή την Προσκύνηση των Μάγων.

- Μερικές φορές η Προσκύνηση των Μάγων γίνεται αφορμή, για να ζωγραφιστεί μια θεαματική παρέλαση επωνύμων από την αριστοκρατία της Φλωρεντίας για παράδειγμα.

Με τα έργα αυτά φεύγουμε από την πνευματική, αυστηρή έκφραση της πίστης και μπαίνουμε στο χώρο της προσωπικής ελεύθερης δημιουργίας, που εξανθρωπίζει το μυστηριακό γεγονός και το εκφράζει με τρισδιάστατη ουμανιστική αισθητική, μέτρο και αρμονία.

Στην εκλαϊκευμένη τέχνη που θα ακολουθήσει την εποχή της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού κατά το 18ο και 19ο αι. και που θα διαδοθεί και στη Δύση και στην ορθόδοξη Ανατολή, η παράσταση της Γέννησης έχει χάσει τελείως τον αποκαλυπτικό λειτουργικό της χαρακτήρα.

Έχει, πλέον, δημιουργηθεί ο γλυκερά συναισθηματικός τύπος της «Αγίας Οικογένειας», κατάλληλος για χρηστοήθεια αλλά μακριά από τον αληθινό προορισμό μιας πραγματικής εικόνας που είναι η έκφραση πίστης.

Στον 20ο αιώνα ο Φώτης Κόντογλου και ο Γιάννης Τσαρούχης θα ξαναϊστορήσουν τη Γέννηση με την παραδοσιακή τεχνική, τεχνοτροπία και πνευματικότητα. 

Σας ευχαριστώ

......................................................................

Φωτογραφίες από την εισήγηση :