Διονύσιος Σολωμός 1798-1857
Ομολογουμένως με δέος αλλά και με όση ευθύνη μου υπαγορεύει η φιλολογική μου ιδιότητα εδώ και 4 μήνες ασχολούμαι με το Διονύσιο Σολωμό. Σκοπός μου να προσεγγίσω και να χαρτογραφήσω - όσο είναι δυνατόν - τον ποιητή αλλά και τον άνθρωπο, έτσι ώστε να αποσαφηνιστούν οι όροι της δημιουργίας του και να αναδειχτεί η φύση της ποιητικής του προσπάθειας.
Για τη
σύντομη ζωή του - πέθανε 59 ετών - λίγες, τυπικές αναφορές θα γίνουν, μόνο και
μόνο για να συνθέσουμε το βασικό ιστό
• με
τα πρόσωπα
• τους
τόπους της προσωρινής και της μόνιμης διαμονής του
• τα
γεγονότα, ιστορικά και λογοτεχνικά, με τα οποία ο ποιητής θα διασταυρωθεί.
Ο Διονύσιος Σολωμός γεννήθηκε στη Ζάκυνθο τον Απρίλιο του 1798. Πατέρας του ήταν ο εξηντάχρονος τότε, πλούσιος καπνέμπορος, κόντες Νικόλαος Σολωμός και μητέρα του, η δεκαεξάχρονη υπηρέτρια του κόντε, Αγγελική Νίκλη, με την οποία ο κόντες διατηρούσε ερωτική σχέση.
Με την
πρώτη γυναίκα του ο Νικόλαος είχε ήδη δύο παιδιά, τον Ροβέρτο και την Ελένη,
ενώ με την Αγγελική θα αποκτήσει ένα ακόμη παιδί εκτός γάμου, το Δημήτριο
(1802).
Στη
διαθήκη του θα μοιράσει την περιουσία του ισότιμα ανάμεσα στο γνήσιο γιο του
Ροβέρτο και στα φυσικά παιδιά του, Διονύσιο και Δημήτριο και θα μεριμνήσει και
για την Αγγελική. Την κόρη του Ελένη την αποκλήρωσε για πολιτικούς λόγους.
Συγκεκριμένα, η Ελένη ευνόησε την ανταρσία του Ιάκωβου Καλεντέρ κατά των
Βρετανών και του αρχοντολογιού της Ζακύνθου.
Την
Αγγελική ο Νικόλαος Σολωμός θα την παντρευτεί την παραμονή του θανάτου του (27
Φεβρουαρίου του 1807). Λίγους μήνες αργότερα η Αγγελική θα ξαναπαντρευτεί, αυτή
τη φορά με το νεαρό αργυραμοιβό, Εμμανουήλ Λεονταράκη, και θα κάνει άλλα 4
παιδιά (τον Ιωάννη, το Σπύρο, την Αννέτα, τη Τζόγια). Το πρώτο, ο Ιωάννης, είχε
συλληφθεί όσο ακόμα ο Νικόλαος Σολωμός ήταν εν ζωή, αλλά κατάκοιτος και
παράλυτος.
Έναν
χρόνο μετά το θάνατό του πατέρα, το 1808, οι επίτροποι θα στείλουν το δεκάχρονο
Διονύσιο για σπουδές στην Ιταλία. Συνοδεύεται από τον Ιταλό δάσκαλό του, τον
Ιερωμένο Don Santo Rossi. Θα σπουδάσει στο Λύκειο της Κρεμόνας και στο Πανεπιστήμιο
της Παβίας Νομικά για 3 χρόνια, χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του.
Στη
Ζάκυνθο θα επιστρέψει μετά από 10 χρόνια, το 1818, σε ηλικία 20 ετών και θα
παραμείνει ως τα τέλη του 1828.
Στη
συνέχεια θα μετακομίσει στην Κέρκυρα, όπου θα μείνει μέχρι το θάνατό του, 21
Φεβρουαρίου 1857.
Αυτός
είναι ο βασικός ιστός της ζωής του Διονύσιου Σολωμού και πάνω σ’ αυτόν πρόσωπα,
τόποι και γεγονότα θα υφάνουν τη μοναδικότητα της προσωπικότητάς του και το
ιδιοφυές έργο του.
Ο
Διονύσιος Σολωμός στην παιδική του ηλικία, παρότι νοθογέννητος, δε βιώνει
συναισθήματα μειονεξίας, διότι ο πατέρας του τον αναγνωρίζει αμέσως ως νόμιμο
και του εξασφαλίζει ανατροφή αρχοντόπουλου. Ταυτόχρονα, η λαϊκή καταγωγή της
μητέρας του Αγγελικής Νίκλη, τον δένει συναισθηματικά με ολόκληρο τον κόσμο της
λαϊκής παράδοσης και της μυθολογίας, κάτι που θ’ αφήσει μια ιδιαίτερη σφραγίδα
στην προσωπικότητά του και στη γλώσσα του.
-
Πρώτος δάσκαλος του Σολωμού είναι ο ιερέας Νικόλαος Κασιμάτης, που του
ενσταλάζει στην ψυχή του την ευγένεια.
- Δεύτερος
δάσκαλός του υπήρξε ο Αντώνιος Μαρτελάος, λόγιος, ιεροδιάκονος, δεινός
ιεροκήρυκας και φλογερός ριζοσπάστης.
-
Αποφασιστική, όμως, θα είναι η επίδραση του Ιταλού δασκάλου του, του Don Santo
Rossi. Ο Rossi ήταν καθολικός ιερέας, διωγμένος από την πατρίδα του Κρεμόνα απ’
τους Αυστριακούς, επειδή έτρεφε φιλελεύθερα φρονήματα. Δίδαξε συστηματικά στο
Σολωμό την ιταλική γλώσσα, τον μύησε στις εκκλησιαστικές ακολουθίες, του
διέπλασε χαρακτήρα ενάρετο και πάνω απ’ όλα του ενέπνευσε την αγάπη προς την
ελευθερία, την ισότητα και την αποστροφή προς κάθε τυραννικό πολίτευμα, προς το
οποία η απέχθεια του ποιητή υπήρξε μόνιμη και συνειδητή.
- Στα
10 χρόνια που ο Σολωμός σπουδάζει στην Ιταλία παράλληλα ενημερώνεται
συστηματικά για την κλασική και τη σύγχρονη φιλολογία.
- Και
είναι τα χρόνια αυτά κρίσιμα για την πολιτική ιστορία της Ιταλίας αλλά και για
την λογοτεχνική Ιστορία της, γιατί εισάγεται θριαμβευτικά το κίνημα του
ρομαντισμού. Ο Σολωμός γνωρίζεται με νέους ποιητές και γίνεται οικείος με τον
πρύτανη τότε των Ιταλών κλασικιστών το Vincenzo Monti.
Μας
έχει παραδοθεί και μια διχογνωμία του με αυτόν σχετικά με την ερμηνεία ενός
στίχου του Δάντη.
Στο οργισμένο «Δεν πρέπει να
συλλογίζεται κανείς τόσο, πρέπει να αισθάνεται, να αισθάνεται» του Monti, ο
εικοσάχρονος Ζακυνθινός απάντησε νηφάλια : «Πρέπει πρώτα με δύναμη να συλλάβει
ο νους κι έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί ό,τι ο νους εσυνέλαβε»
Από την εποχή της Ιταλίας, συνεπώς,
έχουμε και τα πρώτα του ποιητικά κείμενα - φυσικά - στα Ιταλικά. Πρόκειται για
ποιήματα με θρησκευτικό περιεχόμενο :
α. Ένα
πρώτο άσμα ενός μακρού ποιήματος σε τερτσίνες με τίτλο «Η καταστροφή της
Ιερουσαλήμ», ίσως ακόμη είναι γύμνασμα μαθητικό.
β. Μια
αρκετά αξιόλογη «Ωδή για πρώτη λειτουργία»
γ. Και
λίγα σονέτα, στα οποία υπάρχει μεν τεχνική τελειότητα, τίποτα όμως που να
προμηνά κάτι σημαντικό.
Οι
σπουδές στην Ιταλία διαμόρφωσαν το πνεύμα του Σολωμού. Μελετάει Όμηρο, Βιργίλιο
αλλά και Δάντη, Πετράρχη, Μόντι Παρίνι, Αλφιέρι, Λεοπάρντι, Μεταστάσιο, Ούγο
Φόσκολο, τον οποίον ιδιαίτερα αγαπούσε και θαύμαζε.
Παρά
την αριστοκρατική του καταγωγή, ο Σολωμός έδειχνε συμπάθεια στα επαναστατικά
ρεύματα και στις φιλελεύθερες ιδέες, προκαλώντας έτσι τον σκανδαλισμό και την
αντίδραση των συντηρητικών. Λάτρευε την Ιταλία και μισούσε τους Αυστριακούς.
Ακόμη, η Γαλλική Επανάσταση, ο νεοκλασικισμός του 18ου αιώνα, ο γαλλικός
διαφωτισμός, ο ιταλικός ρομαντισμός, αργότερα ο γερμανικός ιδεαλισμός, και
γενικότερα η προοδευτική ευρωπαϊκή σκέψη της εποχής, που επηρέασαν τον Γκαίτε,
τον Πούσκιν, τον Μπάιρον, θα διαμορφώσουν και το πνεύμα του Σολωμού.
- Όταν
ύστερα από 10 χρόνια μελέτης και σπουδών στην Ιταλία, με αναζωπυρωμένη την
εθνική του συνείδηση, ξαναγυρίζει ο Σολωμός, στη Ζάκυνθο (1818) είναι ήδη 20
χρονών. Στο νησί του, βρίσκει αλλαγμένο το πολιτικό σύστημα. Η Ενετοκρατία έχει
καταλυθεί και μετά τα διαλείμματα της γαλλικής και ρωσοτουρκικής κυριαρχίας, οι
Άγγλοι είχαν υποτάξει τα Επτάνησα.
- Το
κοινωνικό περιβάλλον της Ζακύνθου, ωστόσο, παραμένει ανάλογο μιας μικρής πόλης
της Β. Ιταλίας.
Ο
Σολωμός βρήκε εδώ μερικούς ανθρώπους σπουδασμένους κι αυτούς στο εξωτερικό,
άλλους μεγαλύτερους και άλλους σύγχρονους μ’ αυτόν, που φυσικά τον δέχτηκαν με
ενθουσιασμό στη συντροφιά τους.
Το
γιατρό Διονύσιο Ταγιαπιέρα
Τον
Ιταλό Gaetano Grassetti
Τον
Αντώνιο Μάτεση
Το
Γεώργιο Τερτσέτη
Επρόκειτο
για μια εύθυμη και πολύ ζωηρή συντροφιά, που, τα μέλη της είτε αυτοσχεδίαζαν
ιταλικά σονέτα σε δοσμένες από πριν ομοιοκαταληξίες είτε έκαναν στόχο της
τσουχτερής τους σάτιρας το γιατρό Διονύσιο Ροίδη, που έγραφε και στίχους
γεμάτους στόμφο. Μερικά από τα αυτοσχέδια αυτά σονέτα του Σολωμού τυπώθηκαν
στην Κέρκυρα το 1822 με τον τίτλο Rime Improvvisate και το περιεχόμενό τους
είναι θρησκευτικό ή ειδυλλιακό.
Ο Σολωμός αμέσως μετά την επιστροφή
του από την Ιταλία στη Ζάκυνθο άρχισε τις πρώτες ποιητικές δοκιμές και στα
ελληνικά. Πνεύμα ανήσυχο καθώς ήταν, προσπαθούσε να διοχετεύσει τους ποιητικούς
του στοχασμούς και στη μητρική του γλώσσα.
Συνεργούσε
σ’αυτό και η θεωρητική του παίδευση, προσανατολισμένη ασφαλώς προς τα διδάγματα
του ρομαντισμού για την αξία της λαϊκής δημιουργίας. Μας μαρτυρείται πως μάζευε
λέξεις και εκφράσεις λαϊκές και πως με αγαλλίαση άκουγε τους στίχους ενός
τυφλού λαϊκού τραγουδιστή, στίχους επηρεασμένους από την παράδοση της κρητικής
λογοτεχνίας.
- Είναι ενδιαφέρον να δούμε πότε ο
Σολωμός αρχίζει να γράφει στα ελληνικά. Στο σημείο αυτό κρίσιμη στάθηκε η
συνάντησή του με το Σπυρίδωνα Τρικούπη, στο τέλος του 1822. Ο Τρικούπης,
συγγενής του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, πολιτικός, που θα γράψει και μία Ιστορία
της Ελληνικής Επανάστασης, είχε σπουδάσει στην Αγγλία, υπότροφος του Γκίλφορντ,
και ήταν τότε στη Ζάκυνθο, περιμένοντας το λόρδο Μπάιρον. Ζήτησε να δει το
Σολωμό, κι εκείνος διάβασε την ιταλική «Ωδή για πρώτη λειτουργία». Ο Τρικούπης
έμεινε για λίγο σκεφτικός και ύστερα του είπε «Η ποιητική σας ιδιοφυία σας
επιφυλάσσει μια ωραία θέση στον ιταλικό Παρνασσό. Όμως οι πρώτες θέσεις εκεί
είναι κιόλας πιασμένες. Ο Ελληνικός Παρνασσός δεν έχει ακόμη τον Δάντη του.»
Ωστόσο, την κρίσιμη απόφαση την είχε ήδη πάρει ο Σολωμός από πιο πριν, σύμφωνα
με τη μαρτυρία του εκδότη και φίλου του Λουδοβίκου Στράνη.
- Τα
νεανικά του ποιήματα (της πενταετίας 1818-1823) είναι γραμμένα τα περισσότερα
σε μικρούς ευλύγιστους στίχους, τροχαϊκούς ή ιαμβικούς, που θυμίζουν ιταλική
στιχουργία ή φαναριώτικη (μαζί με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη είχαν μελετήσει τα
Λυρικά του Αθανάσιου Χριστόπουλου). Κάπου-κάπου επιχειρεί κι ένα πλησίασμα προς
το λαϊκό δεκαπεντασύλλαβο.
Το περίεργο είναι πως ενώ τα ιταλικά
του σονέτα της ίδιας εποχής παρουσιάζονται ώριμα και πυκνά στην έκφραση, τα
ελληνικά και στο θέμα αλλά κυρίως στη μορφή, παρουσιάζονται απλά και θα έλεγε
κανείς αφελή. Θα λέγαμε πως ο Σολωμός από διαίσθηση μονάχα προσαρμόζει μορφή
και περιεχόμενο στο πρώιμο στάδιο στο οποίο βρισκόταν τότε η νεοελληνική
ποίηση.
Ανάμεσα
στα ποιήματα αυτά πολλά είναι «αρκαδικά»
- Ο
θάνατος του βοσκού
- Ο
θάνατος της ορφανής
- Η
Ευρυκόμη
Άλλα
είναι επηρεασμένα από το καινούργιο κίνημα του ρομαντισμού, ιδίως όσα πλέκουν
σε διάφορες παραλλαγές το αγαπημένο θέμα του παιδιού και του θανάτου. Τέτοια
είναι :
- Στο
θάνατο της μικρής ανεψιάς
- Η
ψυχούλα
Αβρή, ξεχωριστή κάνει την πρώτη της
εμφάνιση και η γυναικεία μορφή, ένα θέμα μόνιμο και βασικό σε όλη την ποίηση
του Σολωμού.
Η
Αγνώριστη και η Ξανθούλα είναι ασφαλώς τα πιο ώριμα ποιήματα της πενταετίας
1818-1823.
- Το
ξέσπασμα όμως, της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 συγκλονίζει τον Έλληνα
ποιητή. Εμπνεόμενος από τη στρατευμένη λογική του Ιταλικού ρομαντισμού, που
διακηρύσσει ότι ο ποιητής και ο τύραννος οφείλουν να παραμείνουν εσαεί δύο
ορκισμένοι εχθροί και ότι η ποιητική πένα μπορεί να αποδειχτεί ένα εξίσου
αποτελεσματικό με το ξίφος όπλο κατά της τυραννικής καταδυνάστευσης των λαών, ο
Σολωμός θα αποκηρύξει τα ανάλαφρα ερωτικά και θρησκευτικά τραγούδια της
νεότητάς του.
Το Μάιο του 1823, σ’ ένα μήνα, μέσα σε
μια συνεχή διάθεση λυρικού ενθουσιασμού θα γράψει τις 158 στροφές του Ύμνου εις
την Ελευθερία. Ένα ποίημα πηγαίο, ορμητικό, νεανικό, πολύ πιο ψηλά από τη μέση
στάθμη των νεανικών ποιημάτων, ποίημα της επιτυχίας, που καθιερώνει αμέσως τον
25χρονο ποιητή. Η Ελευθερία, μορφή ποιητική και όχι ψεύτικη, αλληγορική, που
ταυτίζεται με την Ελλάδα, αστράφτει από την πρώτη στιγμή, γνώριμη στα μάτια του
ποιητή.
Σε
γνωρίζω από την κόψη
του
σπαθιού την τρομερή
σε
γνωρίζω από την όψη
που με
βία μετράει τη γη
Ο Σολωμός εξαγγέλλει ο ίδιος τον
ποιητικό φιλελευθερισμό του με την 86η στροφή του Ύμνου.
Μες
στα χόρτα τα λουλούδια,
το
ποτήρι δεν βαστώ
φιλελεύθερα
τραγούδια
σαν
τον Πίνδαρο εκφωνώ.
Η άρνηση, επομένως, του Σολωμού να
βαστήξει το ποτήρι καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα εκφράζει το μαχητικό
φιλευθερισμό ενός ποιητή που δεν μπορεί να παραμένει απαθής ή αμέτοχος απέναντι
στο καταλυτικό γεγονός της επανάστασης, που δεν μπορεί να επαναπαύεται στην
ανάλαφρη ανεμελιά των νεανικών του τραγουδιών και την κοινωνική ή πολιτική ανευθυνότητα που αυτά καλλιεργούν, αλλά που,
αντιθέτως, αναλαμβάνει τις ευθύνες του, ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα της
ιστορικής στιγμής και των καίριων αιτημάτων που πιεστικά πλέον αυτή θέτει.
Ο
ίδιος αυτός αγωνιστικός φιλελευθερισμός παρωθεί το Σολωμό να καταγγείλει - στη
λογοκριμένη 21η στροφή του «Ύμνου» - την ψεύτικη ελευθερία των Ιονίων, και να
έλθει σε αντιπαράθεση όχι μόνο με την Αγγλική διοίκηση των νησιών αλλά και με
το ευρύτερο περιβάλλον της Επτανησιακής αριστοκρατίας, στην οποία και ο ίδιος
ανήκε.
Και
είναι το ίδιο ακριβώς φιλελεύθερο ιδεώδες που παροτρύνει το Σολωμό στο προοίμιο
του «Ύμνου» να χαιρετίσει τις αντίστοιχες εξεγέρσεις στην Αμερική, την Ισπανία
και την Ιταλία με έναν τρόπο που δεν απομονώνει την Ελληνική εθνεγερσία στο
στενό γεωγραφικό της χώρο, αλλά, αντιθέτως, την εντάσσει στα ευρύτερα
συμφραζόμενα ενός γενικευμένου φιλελευθερισμού, που διαπερνά ολάκερο το δυτικό
κόσμο στον αγώνα του για αυτοδιάθεση.
Ο
αγωνιστικός φιλελευθερισμός του Σολωμού, ωστόσο, δεν είχε ποτέ το νόημα της
πρόσδεσης και άρα καθυπόταξης της ποίησης στο άρμα της ιστορίας. Από τον «Ύμνο»
μέχρι τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» ποίηση και ιστορία
αλληλοπροσδιορίζονται, όπως ακριβώς η γλώσσα και η ελευθερία στο κλασικό πλέον
ερώτημα του ποιητή «μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα». Ο
Σολωμός δεν διαχωρίζει απολύτως τον αγώνα για ελευθερία από τον αγώνα για
γλώσσα, όπως ακριβώς πιστεύει ότι η ελευθερία δεν εκφράζεται μόνο δια των όπλων
αλλά και δια της ποιητικής γλώσσας.
Διόλου τυχαίο, λοιπόν, που επιφανείς
εκπρόσωποι του «Σολωμικού κύκλου» όπως ο Τρικούπης, ο Στάης και ο Πολυλάς
ερμήνευσαν τον «Ύμνο» ως μια παράλληλη με την Ελευθερία αναγέννηση της ποίησης
στη χώρα που τις γέννησε. Θεωρούσαν πως, αν η κυρίως Ελλάδα υπήρξε δια του
ένοπλου αγώνα ο παραδειγματικός τόπος της υλικής επανάστασης, τότε τα Επτάνησα
μέσω του «Ύμνου» αποτέλεσαν τον αντίστοιχο τόπο μιας πνευματικής επανάστασης,
που συμπλήρωνε και ολοκλήρωνε το νόημα της πρώτης.
Ορισμένοι
μελετητές υποστηρίζουν, ωστόσο, ότι ο «Ύμνος» είναι σκέτη ιστοριογραφία, ενώ οι
«Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» καθαρή ποίηση. Όμως στο Σολωμό ο αλληλοπροσδιορισμός
ποίησης και ιστορίας δεν είναι κάτι διαφορετικό από τον αλληλοπροσδιορισμό
ιδέας και πραγματικότητας, που κατευθύνει το έργο του απαρχής μέχρι τέλους. Στο
Σολωμικό έργο η Ελληνική εθνεγερσία εξυμνείται πάντα ως μια ανεπανάληπτη
ιστορική πραγμάτωση της ιδέας της ελευθερίας, που επιτρέπει στην ιδέα να
γίνεται πραγματικότητα αλλά και στην πραγματικότητα να μεταμορφώνεται σε ιδέα.
Για τον ιδεαλιστή Σολωμό, δηλαδή, η ποίηση και η ιστορία γεννιούνται μόνο μέσα
από τη σύνθεση ιδεατού και πραγματικού.
Όλοι
αυτοί οι αλληλοπροσδιορισμοί γλώσσας και ελευθερίας, ποίησης και ιστορίας,
ιδέας και πραγματικότητας προϋποθέτουν στο βάθος τους τη χριστιανική διδασκαλία
περί Θεανθρώπου και «Ενσαρκώσεως του Λόγου», την οποία ο Σολωμός συνόψισε στο
γνωστό στοχασμό του για τη «Μεταφυσική που έγινε Φυσική». Διόλου τυχαίο,
λοιπόν, που η εθνεγερσία στα ποιήματα του Σολωμού διαλαμβάνεται με το ρίγος
μιας κοσμοϊστορικής στιγμής, που είναι αξεδιάλυτα ιστορική και ποιητική μαζί.
Διόλου τυχαίο, επίσης, που η εθνεγερσία σε αυτά τα ποιήματα ενέχει πάντα τον
χριστιανικό συμβολισμό της νεκρανάστασης, που μετατρέπει τον εκάστοτε ιστορικό
τόπο μαρτυρίου - όπως το Μεσολόγγι - σε αναστάσιμο τόπο εξαγνισμού και
ομολογίας της αλήθειας.
Με την
ποίηση του, εντέλει, ο Σολωμός πετυχαίνει μια μεταφυσική ανάγνωση της ιστορίας.
Αυτή, όμως, η μεταφυσική ανάγνωση και ανάπλαση της ιστορίας δεν καταλήγει ποτέ
στην αγιοποίηση ή στην αποθέωσή της. Για παράδειγμα, στην 66η στροφή του
«Ύμνου» ο Σολωμός καταδικάζει, ως μια παρεκτροπή από τον ιδεώδη κόσμο της
ελευθερίας, τον εγκληματικό σφαγιασμό των Τούρκων αμάχων από τους Έλληνες
πολεμιστές της Τριπολιτσάς :
Προσοχή
καμία δεν κάνει
κανείς,
όχι, εις την σφαγή.
Πάνε
πάντα εμπρός. Ω! Φθάνει,
Φθάνει,
έως πότε οι σκοτωμοί;
Η
μεταγενέστερη δήλωση του Σολωμού ότι «το Έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό
ό,τι είναι αληθές» αποτυπώνεται ήδη στην 66η στροφή του Ύμνου και διδάσκει ότι
κανείς δεν είναι ελεύθερος, αν δεν αποδειχτεί πρωτίστως άξιος της ελευθερίας
του.
Ο
«Ύμνος» είχε μεγάλη απήχηση, μεταφράστηκε στις περισσότερες ξένες γλώσσες και η
λυρική του φωνή ενίσχυσε το κίνημα του φιλελληνισμού.
Για το
Σολωμό τον ίδιο ο «Ύμνος» ήταν μια αρχή. Τον επόμενο σταθμό μιας συνεχούς
πορείας προς τα άνω θα τον βρούμε 10 χρόνια υστερότερα στον «Κρητικό». Στην
ενδιάμεση δεκαετία ο Σολωμός θα προχωρεί ολοένα σταθερότερα προς την κατάκτηση
του γλωσσικού οργάνου από τη μια, και της λυρικής έκφρασης από την άλλη.
Μια
«Ωδή στο θάνατο του Λόρδου Μπάιρον» δεν ήταν παρά ένα αδύνατο αντίγραφο του
«Ύμνου».
Αλλά
το λιτότατο και εξαιρετικά συμπυκνωμένο στην έκφραση επίγραμμα για την
καταστροφή των Ψαρών δείχνει ένα σημαντικό προχώρημα:
Στων
Ψαρών την ολόμαυρη ράχη,
Περπατώντας
η Δόξα μονάχη,
μελετά
τα λαμπρά παλληκάρια,
και
στην κόμη στεφάνι φορεί,
γεναμένο
από λίγα χορτάρια,
που
είχαν μείνει στην έρημη γη.
Στα
χρόνια αυτά (1823-1833) συντελείται σιγά σιγά και μια βαθύτερη αλλαγή στην
ποιητική του Σολωμού :
Στα
νεανικά του έργα είναι ο εμπνευσμένος ψάλτης, ο άνθρωπος που αυτοσχεδιάζει με
καταπληκτική ευκολία. Τώρα προσπαθεί να δαμάσει την έμφυτη αυτή ευκολία και να
την υποτάξει σε μια πειθαρχημένη και ανώτερη αντίληψη της ποιητικής τέχνης, που
ο ίδιος ονόμασε «νόημα της τέχνης». Σε μιά σημείωση του «Ύμνου» ο Σολωμός είχε
πεί : «Η αρμονία του στίχου δεν είναι πράγμα όλο μηχανικό, αλλά είναι
ξεχείλισμα της ψυχής». Σε μια άλλη σημείωση στο ποίημά του για τον Μπάιρον θα
επισημάνει : «Η δυσκολία που νιώθει ένας συγγραφέας δεν είναι να δείξει
φαντασία και πάθος, αλλά να υποτάξει τα δύο αυτά με καιρό και με κόπο εις το
νόημα της τέχνης». Η πορεία από το ξεχείλισμα της ψυχής στο νόημα της τέχνης
ολοκληρώνεται μέσα σε αυτή τη δημιουργική δεκαετία (1823-1833).
Στο
τέλος του 1828 αφήνει το μικρό επαρχιακό περιβάλλον της Ζακύνθου και τις
εύθυμες συντροφιές των φίλων του και πάει να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα,
ζητώντας απομόνωση και περισυλλογή. Έχει τώρα σαφή συνείδηση του προορισμού του
και είναι αποκλειστικά αφοσιωμένος στο έργο του.
Η
πρωτεύουσα του μικροσκοπικού κράτους των Ιονίων νήσων μπορούσε να του δώσει
ό,τι αποζητούσε. Χωρίς τα μειονεκτήματα της επαρχίας, είχε όλη την εγκαρδιότητα
ενός μικρού τόπου. Στο παλάτι του Αρμοστή σύχναζε η τοπική αριστοκρατία. Ο Σερ
Φρέντερικ Άνταμ με την κερκυραία γυναίκα του ασκεί πια τώρα - μετα το Ναβαρίνο
- φιλελληνική πολιτική. Η Κέρκυρα έχει και το μικρό της πανεπιστήμιο, την Ιόνιο
Ακαδημία, ιδρυμένη από τον Κόμη Γκίλφορντ. Πάνω από όλα, όμως, έχει ανθρώπους
αξιόλογους και μορφωμένους και ανάμεσα τους μια ξεχωριστή προσωπικότητα, τον
μουσουργό Νικόλαο Μάντζαρο, που θα τον δέσει μια διαρκής και ειλικρινής φιλία
με τον ποιητή.
Τα
πρώτα χρόνια της Κέρκυρας είναι τα πιο ευτυχισμένα της ζωής του. Τα γράμματα
του προς τους φίλους του και προς τον αδερφό του Δημήτριο μας δείχνουν όλη την
ευφρόσυνη διάθεση της ευτυχισμένης απομόνωσης, στην οποία έχει τώρα παρασυρθεί
: «Είναι γλυκό στην ησυχία του μικρού σου δωματίου, να φανερώνεις ό,τι μέσα
λέει η καρδιά».
Την
ίδια εποχή προσπαθεί να δώσει οριστική μορφή σε ένα ποίημα, που το είχε αρχίσει
συγχρόνως με τον «Ύμνο», τον «Λάμπρο» με υπόθεση ζοφερή, βυρωνική.
Στη
δεκαετία (1823-1833) ανήκουν και τα δύο μοναδικά πεζά του Σολωμού. Το πρώτο
είναι ο «Διάλογος» (1824), που είναι το πιστεύω του Σολωμού για τη δημοτική
γλώσσα. Το δεύτερο πεζό έργο είναι «Η Γυναίκα της Ζάκυθος», που είχε μείνει
άγνωστο ώς πρόσφατα σχεδόν. Πρόκειται για έργο περίεργο και αινιγματικό. Ενώ
ξεκινάει ως σάτιρα εναντίον μιας συγκεκριμένης γυναίκας, παίρνει προεκτάσεις
καθολικότερες και γίνεται θρήνος και προφητεία ή όνειρο εφιαλτικό. Ο Σολωμός
άρχισε να γράφει το πεζό αυτό το 1826 στη Ζάκυνθο επηρεασμένος από την πτώση
του Μεσολογγιού. «Η Γυναίκα της Ζάκυθος» εύχεται την αποτυχία της ελληνικής
επανάστασης, συμπεριφέρεται απάνθρωπα στις Μεσολογγίτισσες πρόσφυγες. Μόνη αυτή
από όλο το νησί τους αρνείται την ελεημοσύνη, τις βρίζει και, πριν τις διώξει,
καταριέται τους αγωνιστές της Ιεράς Πόλης, που είναι οι άντρες και τα αδέρφια
τους. Αυτή η συμπεριφορά της οδηγεί τον ποιητή να φανερώσει όλη την ανηθικότητα
της γυναίκας με αφάνταστο ρεαλισμό.
Το 1833 είναι μια χρονολογία κρίσιμη και
σημαντική για το Σολωμό. Από την μια μεριά μια οικογενειακή δίκη θα έρθει να
του ταράξει την ευτυχισμένη ζωή στην Κέρκυρα, και από την άλλη, με τον «Κρητικό»
θα μπει σε μια νέα περίοδο απόλυτης ωριμότητας, μια περίοδο υψηλών εμπνεύσεων
και πραγματοποιήσεων.
Τη
δίκη την υποκίνησε ο ετεροθαλής αδελφός του, Ιωάννης Λεονταράκης, πρώτος γιός
απο το δεύτερο γάμο της μητέρας του. Ήθελε να αποδείξει ότι γεννήθηκε μέσα στις
προβλεπόμενες προθεσμίες, και επομένως ότι είναι γιός του Κόντε Σολωμού και
νόμιμος κληρονόμος του. Έξι χρόνια κράτησε η δίκη (1833-1839) και όλα τα
δικαστήρια καθώς και το Ανώτατο Συμβούλιο της Δικαιοσύνης των Ιονίων Νήσων
δικαίωσαν τον Διονύσιο Σολωμό και τον αυταδελφό του Δημήτριο. Αλλά ο ποιητής
βγήκε ψυχικά τραυματισμένος. Την άδικη υπόθεση, ως υπόθεση της νέας της
οικογένειας την υποστήριζε και η μητέρα του, για την οποία ο ποιητής ένιωθε
αφάνταστη στοργή. Η οικογενειακή αυτή τραγωδία σφραγίζει με τη σκιά της όλη την
κατοπινή ζωή του.
Ο
ποιητής έπαψε να έχει εμπιστοσύνη στον κόσμο, έπαψε να αγαπάει την μητέρα του
και δεν ήθελε να ακούει το όνομά της. Ποτέ δεν της έγραψε και ποτέ δεν την
βοήθησε. Η ευτυχισμένη απομόνωση των πρώτων χρόνων της Κέρκυρας γίνεται τώρα
απομόνωση τραγική.
Στο
επίπεδο της ποιητικής δημιουργίας οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» είναι το ποίημα
που τον απασχόλησε όσο κανένα άλλο. Ελεύθεροι είναι οι πολιορκημένοι του
Μεσολογγίου κατά την Δεύτερη Πολιορκία, από το 1825 ως την ηρωική έξοδο, την
παραμονή των Βαΐων του 1826. Ο Σολωμός ζει από κοντά τα γεγονότα. Οι κανονιές
από το πολιορκημένο φρούριο ακούγονταν πολλές φορές ως τη Ζάκυνθο. Ο ποιητής
ζούσε ακόμα εκεί. Το ποίημα, όμως, δεν το γράφει με νωπές εντυπώσεις, αλλά πολύ
αργότερα. Έχουμε ένα Α’ σχεδίασμα γύρω στα 1830. Το Β’ σχεδίασμα το δουλεύει
δέκα και παραπάνω χρόνια, από το 1833 ως το 1844. Τότε, και ενώ ήταν αρκετά
προχωρημένος στη σύνθεση, άρχισε να το ξαναδουλεύει σε άλλη στιχουργική μορφή,
σε δεκαπεντασύλλαβο χωρις ομοιοκαταληξία, και χωρίς την τόσο συνηθισμένη στη
ελληνική γλώσσα συνίζηση. Το έργο δεν το ολοκλήρωσε ποτέ ο Σολωμός. Και το Β’
και το Γ’ σχεδίασμα το έχουμε σε μια σειρά αποσπάσματα. Ο Σολωμός δεν προχώρησε
ποτέ στην ολοκλήρωση. Δε θέλησε ή δεν ενδιαφέρθηκε να εντάξει τα λυρικά αυτά
κομμάτια σε ένα σύνολο αφηγηματικό ή επικολυρικό. Έμεινε στην καθαρή λυρική
έκφραση.
- Όμως
ποιό είναι το βαθύτερο νόημα των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», που συνέχει όλα τα
αποσπάσματα ;
- Ο
άνθρωπος έχει κατι απόλυτα και αποκλειστικά δικό του : Την ψυχή του και τη
θέληση που ξεπηδάει από αυτήν, όταν είναι στραμένη σε ένα ιδανικό ή δοσμένη σε
ένα χρέος. Ενάντια στην κάθε λογής εξωτερική δύναμη - πέλαγο, ο άνθρωπος έχει
να αντιτάξει την εσωτερική του βούληση - βράχο και να αγωνιστεί. Όσο η ψυχή
μένει ορθή στην έπαλξη ενός ιδανικού, ενός ηθικού χρέους και όσο η θέληση
παλεύει γι’ αυτό, ο άνθρωπος έστω και πολιορκημένος μένει ελεύθερος. Έτσι
ελεύθεροι έμειναν - γιατί αντιστάθηκαν - και οι Μεσολογγίτες, παρόλο που ήταν
πολιορκημένοι από τους Τούρκους, κι από την πείνα, κι απο την άνοιξη, κι από
τον πόθο της ζωής.
Στα
τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του (1847-1857) ο Σολωμός μας δίνει ένα πλήθος
από έργα, ολοκληρωμένα ή αποσπασματικά ή απλά σχεδιάσματα και παράλληλα
ξαναγυρίζει στην ιταλική ποίηση. Το σημαντικότερο από τα ελληνικά ποιήματα
είναι «Ο Πόρφυρας» (1849). Πόρφυρα λένε στην Κέρκυρα τον καρχαρία. Ένας Άγγλος
στρατιώτης της φρουράς κατασπαράχτηκε από έναν πόρφυρα, την ώρα που κολυμπούσε
αμέριμνα στα νερά της Κέρκυρας. Ο νέος δέχεται την επίθεση του καρχαρία σε μια
στιγμή απόλυτης έκστασης. Αλλά την στιγμή της δοκιμασίας του βρίσκει τη δύναμη
να αντισταθεί και να γνωρίσει τον πραγματικό εαυτό του.
Στα
ποιήματα, ελληνικά και ιταλικά, της τελευταίας δεκαετίας επίμονα βασανίζει τον
ποιητή το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Γι’ αυτό και ζητάει απο τον
ποιητή, ψάλτη και προφήτη, τη Σαπφώ και τον Ορφέα να του αποκαλύψουν τα μυστικά
αυτά. Το θέμα του ψάλτη πλέκεται με ένα άλλο θέμα, βασικό και αυτό, στην ποίηση
του Σολωμού που είναι το θέμα της κόρης και της ενοραματικής δύναμης που
συνδέει τον ποιητή με την κόρη.
Ο
Σολωμός πέθανε το Φεβρουάριο του 1857 σε ηλικία 59 χρονών. Ήδη από το 1830 είχε
απομονωθεί από τα σύγχρονά του δρώμενα και τις εξελίξεις. Ήταν ένας απόκοσμος
ποιητής. Το πάθος του αλκοολισμού, που άρχισε από τη γνωστή δίκη, δυνάμωσε. Τον
γέρασε πρόωρα. Κλόνισε το λεπτό νευρικό του σύστημα.
Επομένως
:
Δυο
βασικά θέματα τον απασχόλησαν μέχρι θανάτου, η δίκη και η ποίηση. Ωστόσο, από
την υψηλή ποίηση των ώριμων χρόνων του, τον «Κρητικό», τους «Ελεύθερους
Πολιορκημένους», τον « Πόρφυρα», τίποτα δεν ήξεραν οι σύγχρονοί του την ώρα του
θανάτου του. Στο πρόσωπό του τιμούσαν ακόμα τον εθνικό ποιητή του «Ύμνου εις
την Ελευθερία». Χρωστούμε στην αυταπάρνηση και στην άκρα ευσυνειδησία του
μαθητή του Ιάκωβου Πολυλά ότι από τα ακατάστατα χειρόγραφα του ποιητή απήρτισε
την πρώτη έκδοση των Ευρισκομένων του, μόλις δύο χρόνια μετά το θάνατο του
ποιητή. Από τότε όλες οι χρηστικές εκδόσεις των Απάντων στηρίζονται ουσιαστικά
στην πρώτη αυτή παρουσίαση.
- Ο
Διονύσιος Σολωμός μοιάζει οικείος και δεδομένος. Ωστόσο, 150 χρόνια από το
θάνατό του αποδεικνύεται άγνωστος και απρόβλεπτος.
- Η
αυτολογοκρισία του ίδιου του ποιητή,
- Η
εκούσια καταστροφή τόσο από τον ίδιο όσο και από τον αδελφό του Δημήτριο σημαντικών
τεκμηρίων,
- Η
καταστροφή που προκάλεσε ο σεισμός του 1953 στη Ζάκυνθο και η μεγάλη πυρκαγιά
που ακολούθησε, οπότε αποτεφρώθηκαν το Υποθηκοφυλακείο Ζακύνθου, ιδιωτικά
αρχεία και βιβλιοθήκες αλλά και
- Η
σιωπή των ανθρώπων του άμεσου και ευρύτερου περιβάλλοντος του ποιητή από
σεβασμό στη μνήμη του,
είναι
μερικοί λόγοι, εξαιτίας των οποίων χάθηκαν πολλά στοιχεία και τεκμήρια.
Αν, λοιπόν, οι επέτειοι μπορούν να
λειτουργήσουν ως πρόκληση, τότε το 2007 - ως έτος Σολωμού - μπορεί να γίνει
αφορμή να αρχίσουμε ξανά το διάλογο με το έργο και το πρόσωπό του.
Σας
ευχαριστώ
Κυρίες
και κύριοι,
Προσωπικά
μου έλαχε ρόλος άχαρος, να αναλάβω το πληροφοριακό μέρος για τη ζωή και το έργο
του εθνικού μας ποιητή.
Ωστόσο,
ρόλο χαριτωμένο, που αναδεικνύει μέσα από τον εξαίσιο ερειπιώνα του Σολωμικού
έργου κορυφαία ποιήματα αλλά και στοχασμούς του ποιητή έχουν αναλάβει οι
καλλιτέχνες της ομάδας μας
- Οι
ηθοποιοί Μυρσίνη Λαντζουράκη και Φιλοποίμην Ανδρεάδης θα μιλήσουν τη γλώσσα του
Σολωμού.
- Η
Ινώ Παπαδοπούλου, στο πιάνο και ο Θάνος Μαλούσης στο βιολί, έντυσαν την ποίηση
του Σολωμού με κινηματογραφική μουσική, γιατί γεννά εικόνες υψηλής αισθητικής.
- Η
Μαρία Περπερίδου, Καθηγήτρια Μουσικής, θα ερμηνεύσει μελοποιημένη ποίηση του
Σολωμού σε μουσική : Χρήστου Λεοντή, Γιάννη Μαρκόπουλου αλλά και δική της.
Συγκεκριμένα, η ωραιότητα της φύσης στο Β’ και Γ’ Σχεδίασμα των Ελεύθερων
Πολιορκημένων, που πιέζει εξίσου ασφυκτικά - όσο και οι εχθροί - τους
Μεσολογγίτες, την ενέπνευσε, ώστε να συνθέσει τη δική της μουσική άποψη πάνω
στο θέμα αυτό.
-
Τέλος, η Φωτεινή Κουτλογεωργίου θα αισθητοποιήσει με την τέχνη του χορού τη
γυναίκα, που κυριαρχεί στο Σολωμικό έργο ως Ελλάδα, Ελευθερία, Δόξα, Μάνα,
Μεσολογγίτισα, Ξανθούλα ή Αγνώριστη φεγγαροντυμένη ή απλώς η κόρη που εμπνέει
τον ποιητή-προφήτη.
Μπορείτε
να τους απολαύσετε όλους και, αν θέλετε, χειροκροτήστε τους στο τέλος της
εκδήλωσης.
....................................................................................
Βίντεο από την εκδήλωση :
Αποσπάσματα
(Μέρος 1ο) από το Αφιέρωμα στο Διονύσιο Σολωμό, που έγινε στις 21 Μαίου 2007
στην Κομοτηνή.
Αποσπάσματα
(Μέρος 2ο) από το Αφιέρωμα στο Διονύσιο Σολωμό, που έγινε στις 21 Μαίου 2007
στην Κομοτηνή.
